«Το τσιγάρο το κάνει ο καπνός»

«Μέρες Αλεξάνδρειας», Δημήτρης Στεφανάκης, σελ. 652, εκδόσεις Πατάκη, 2007 / κείμενο που δημοσιεύεται στο περιοδικό "Εντευκτήριο" που κυκλοφορεί

Στην εποχή του «πούλα πούλα», δεν είναι σπάνιο όντως λογοτεχνήματα να μένουν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, έξω από τις –ούτως ή άλλως αμφιλεγόμενες- λίστες των ευπώλητων, επειδή ο συγγραφέας τους είναι ασκητής της τέχνης του και όχι «p.r.», ενώ ο εκδότης του εκτιμά ότι δεν ήρθε ακόμη η ώρα ακόμη να ποντάρει στο συγκεκριμένο «άλογο». Οι «Μέρες Αλεξάνδρειας» είναι από εκείνα τα όντως λογοτεχνήματα που ευτυχώς βρήκαν το δρόμο προς τον αναγνώστη, έχοντας ξεπεράσει τις 11.000 πωλήσεις, παρά το χαμηλότονο του όλου πράγματος.

Το φινάλε του βιβλίου σφραγίζεται με το θάνατο του κεντρικού ήρωα, του καπνοβιομήχανου Κωστή Χάραμη, στη θέα των οπλισμένων φαντάρων με τα κόκκινα μπερεδάκια, στη θέα της εθνικοποίησης του εργοστασίου του από τους άνδρες του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’50. Σκηνή που φέρνει στη μνήμη το ντοκιμαντέρ «Σαλβαδόρ Αλιέντε» του Χιλιανού Πατρίσιο Γκουσμάν, με τις εθνικοποιήσεις που επέβαλε ο δολοφονηθείς (ή ηρωικός αυτόχειρ) πρόεδρος της Χιλής, αλλά και το «Σπίτι των Πνευμάτων» της Ιζαμπέλ Αλιέντε με την αρπαγή της περιουσίας από το καθεστώς Πινοσέτ.

Σκληρές ανθρώπινες στιγμές από ακραίες πολιτικές επιλογές, οι εθνικοποιήσεις του Νάσερ βάζουν την τελεία και την παύλα στο καινούριο μυθιστόρημα του Δημήτρη Στεφανάκη, σημαίνοντας συνάμα το ιστορικό τέλος της κάποτε ακμάζουσας ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας.

Ο Δ.Σ. τόλμησε να συγγράψει ένα πραγματικό μυθιστόρημα, όχι μόνο κρίνοντας από τον όγκο αλλά προπάντων από το ύφος και τη δομή του λογοτεχνήματος, σε μια εποχή δύσκολη για το είδος. «Κάθε άνθρωπος της διασποράς έχει τη δική του ιστορία, την οποία είναι πάντα πρόθυμος να διηγηθεί, παραλείποντας ωστόσο συχνά ένα μικρό μυστικό» γράφει (σελ. 126) δίνοντας το στίγμα των χαρακτήρων του.

Τέσσερα είναι τα κομβικά πρόσωπα. Ο Αντώνης Χάραμης, ο «Πατριάρχης του ελληνικού τσιγάρου στην Αίγυπτο», ο οποίος στις 4 Αυγούστου 1914, ημέρα που η Αγγλία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Γερμανίας, υπογράφει τη μεγάλη σύμβαση του προμηθευτή τσιγάρων του αγγλικού στρατού της Αιγύπτου. Όταν αυτός πεθαίνει, τη σκυτάλη παίρνει ο γιος του, ο Κωστής Χάραμης [«Είμαι ένας ικανός και νομιμόφρων άνθρωπος που έχει την ατυχία να περιστοιχίζεται από προβληματικούς συγγενείς –ένα αδελφό ναζί, έναν ξάδερφο κομμουνιστή, μια πρώην σύζυγο σιωνίστρια και μια μητέρα αρχαιοκάπηλο», όπως περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του]. Το μοιραίο πρόσωπο που ξεψυχά μαζί με το εργοστάσιο.

Συνεκτικά πρόσωπα των δύο γενεών, ο Ελιάς Χούρι και η Υβέτ Σαντόν. Ο πρώτος, επονομαζόμενος «Λιβανέζος», βρετανός κατάσκοπος και ικανός τυχοδιώκτης. Η δεύτερη, Γαλλοελβετίδα καλλονή για όλους τους άνδρες, με τον ερωτισμό να την χαρακτηρίζει σε όλη τη ζωή της, μυημένη κι αυτή στην βρετανική αντικατασκοπία. Ίσως γι’ αυτό υπήρξαν και οι δύο στενά συνδεδεμένοι με τους Χαράμηδες, αφού κάποιος θα ‘πρεπε να τους παρακολουθεί. Ο «Λιβανέζος» φίλος και συνεργάτης αμφοτέρων, η εταίρα ερωμένη του πατρός Αντώνη και της γυναίκας του υιού Κωστή. «Νομίζω πως κατά κάποιο τρόπο γνωριζόμαστε. Σας θυμάμαι από την κηδεία του πατέρα μου» της λέει ο Κωστής (σελ. 633) λίγο μετά την άνοδο του Νάσερ, με την τραγική ειρωνία να «δένει» τα πρόσωπα του μυθιστορήματος μεταξύ τους, περικλείοντας συνάμα το δράμα του ήρωα που αγνοεί –και θα αγνοεί για πάντα- δύο συγκλονιστικές πραγματικότητες: ότι η Υβέτ υπήρξε ερωμένη του πατέρα του και της γυναίκας του!

Γύρω από αυτά τα τέσσερα πρόσωπα κινούνται δεκάδες άλλα, το καθένα με το δικό του σημαίνοντα ρόλο και τη δική του ταυτότητα, το καθένα θέτει κι ένα ζήτημα προς προβληματισμό του αναγνώστη: εβραϊκό, ναζισζμός, ομοφυλοφιλία, κομμουνισμός, εκπατρισμός αρχαιοτήτων κ.ά.

«Σταυροδρόμι» στην εξέλιξη της υπόθεσης ο θάνατος του Αντώνη Χάραμη, που παθαίνει εγκεφαλικό όταν εμφανίζεται ξαφνικά μπροστά του ο τρίτος γιος του, καρπός παράνομου προπολεμικού έρωτα.

Κομβικά για την εξέλιξη της ιστορίας τα «ξεκαθαρίσματα λογαριασμών» που κάνει ο συγγραφέας σε τρία σημεία του μυθιστορήματος. Με λεκτικές ριπές ο συγγραφέας λύνει ορισμένα από τα μυστήρια των προηγουμένων σελίδων – ετών, δίνοντας ταυτόχρονα ώθηση στην αφήγησή του [Π.χ. (σελ. 458-459) μέσα σε τρεις σειρές «καθαρίζει» πρόσωπα και καταστάσεις: «Ο Αντώνης κι ο Θανάσης πήραν από μια θέση στο χώμα, ο Γεωργάς ένα κρεβάτι στο νοσοκομείο και ο θείος Στρατής μια θέση στο τρελάδικο»].

Χαρακτηριστικό στοιχείο, επίσης, τα άγνωστα γαλλικά, μάλλον «συνδετικός κρίκος» του συγγραφέα με το πλούσιο μεταφραστικό του παρελθόν. Η απουσία μετάφρασης το καθιστά από τα πιο ζωντανά στοιχεία του βιβλίου, που καθιστούν την ανάγνωση μοναδική για κάθε αναγνώστη καθώς ο καθένας αντιλαμβάνεται… ό,τι μπορεί από τα συμφραζόμενα.

Οι «Μέρες Αλεξάνδρειας» είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα, με το ατομικό και συλλογικό πεπρωμένο όχι απλώς να διασταυρώνονται αλλά να αλληλοεξαρτώνται και να αλληλοεπηρεάζονται. Οι ήρωες συμμετέχουν στις ιστορικές εξελίξεις και τα ιστορικά γεγονότα επηρεάζουν τη ζωή τους.

Πολιτικό μυθιστόρημα δεν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε χωρίς ωστόσο να λείπουν οι πολιτικές κρίσεις του συγγραφέα για καταστάσεις και πρόσωπα της εποχής, κρίσεις οι οποίες εκφράζονται από τα χείλη των χαρακτήρων. Π.χ. Ο πατριάρχης της οικογένειας των καπνοβιομηχάνων Αντώνης Χάραμης τάσσεται εξαρχής και σε όλη τη διάρκεια με τους βενιζελικούς και κατά του βασιλιά. «Ο πόλεμος και το εμπόριο είναι τα δυο πόδια του πολιτισμού μας» (σελ. 13) είναι η φράση με την οποία ο Δ.Σ. ξεκινά: σκέψη, άποψη, «φιλοσοφία», θέση «από τ’ αποδυτήρια».

«Το τσιγάρο το κάνει ο καπνός» (σελ. 392) έλεγε πάντα ο Αντώνης Χάραμης. Και το βιβλίο ο συγγραφέας. Οι «Μέρες Αλεξάνδρειας» το αποδεικνύουν. Ο Δ.Σ. στην καλύτερή του συγγραφική στιγμή μέχρι σήμερα.

FOTO: @ΓΙΑΝΝΗΣ Θ. ΚΕΣΣΟΠΟΥΛΟΣ / "Μονή Ουρσουλινών", Τήνος, 6-7-2004